Мақолаҳо

КОРРУПСИЯ: МУШКИЛИ ГЛОБАЛӢ ВА РОҲҲОИ МУҚОВИМАТ

    Коррупсия аз хатарҳои ҷиддӣ ва монеаи асосӣ дар роҳи рушди иҷтимоиву иқтисодӣ ва сиёсии ҷомеаи муосир ба ҳисоб меравад. Мусаллам аст, ки ришваситонӣ дар тамоми кишварҳои ҷаҳон ба таври гуногун зуҳур мекунад ва вобаста ба сатҳи рушд, қонунгузорӣ, фарҳанги сиёсӣ ва иҷтимоӣ метавонад шаклҳои мухталиф дошта бошад. Аммо дар ҳар шакле ки набошад, коррупсия ба рушди демократия, ҳифзи ҳуқуқи инсон ва рушди босуботи иқтисодӣ таъсири манфӣ мерасонад.

    Коррупсия на танҳо ришвахӯрӣ, балки сӯистифода аз ваколатҳои мансабӣ, тақаллуб дар тендерҳо, қаллобӣ дар тақсими буҷаи давлатӣ ва ғайраҳоро низ фаро мегирад. Дар бисёр ҳолатҳо коррупсия пинҳонӣ ва дар сатҳҳои болоии сохторҳои давлатӣ ба амал омада, мубориза бо он печида мегардад. Дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣ ва пешрафти технология, шаклҳои коррупсия низ тағйир ёфта, бештар мураккаб ва зери ниқоби равандҳои қонунӣ сурат мегиранд.

    Сабабҳои пайдоиши коррупсия хеле зиёданд. Яке аз омилҳои асосии густариши он ин набудани назорати шаффоф ва муассир дар фаъолияти мақомоти давлатӣ мебошад. Дар ҳолате ки амалкардҳои масъулон таҳти назорати доимӣ қарор надоранд, онҳо худро беҷазо эҳсос карда, имкони истифодаи нодурусти мансабу вазифаро пайдо мекунанд.

    Сатҳи пасти маош низ метавонад шахсро ба тамаъкорӣ водор созад.Вақте маош барои таъмини зиндагии муносиб кофӣ нест, шахсони масъул метавонанд бо мақсади ба даст овардани даромади иловагӣ ба амалҳои ғайриқонунӣ даст зананд.

   Илова ба ин сабабҳо, паст будани сатҳи маърифатнокии ҳуқуқии мардум низ дар паҳншавии коррупсия саҳм мегузорад. Дар бисёр мавридҳо шаҳрвандон ҳуқуқҳои худро намедонанд ва аз механизмҳои қонунӣ барои дифоъ аз худ истифода бурда наметавонанд. Инчунин, фарҳанги таҳаммулпазирӣ нисбат ба коррупсия – вақте ки мардум онро чун як қисми “маъмулӣ” ва “одӣ” мепазиранд – худ сабаби муҳими паҳншавии он мегардад.

     Паёмадҳои коррупсия гуногун ва таассуфборанд. Аз ҷиҳати иқтисодӣ, он боиси кам шудани сармоягузории дохилӣ ва хориҷӣ мегардад, зеро муҳити сармоягузорӣ ғайрибовар ва ношаффоф мешавад. Илова бар ин, манбаъҳои давлатӣ ба таври ноодилона тақсим мешаванд ва самаранокии истифодаи буҷаи давлатӣ коста мегардад.

    Аз ҷиҳати сиёсӣ, коррупсия эътимоди мардумро ба ҳукумат коҳиш медиҳад, ки ин метавонад ба беқурбшавии сохторҳои давлатӣ ва ба вуҷуд омадани бесуботии сиёсӣ оварда расонад.

     Дар заминаи иҷтимоӣ бошад, коррупсия нобаробариро бештар мекунад: гурўњњои алоҳида ба манфиатҳои хос даст меёбанд, дар ҳоле ки қисми зиёди ҷомеа аз ҳуқуқ ва имкониятҳои худ маҳрум мемонанд.

    Бо вуҷуди паҳншавии васеи коррупсия дар ҷомеаҳои муосир, мубориза бо он имконпазир аст ва роҳҳои муассири пешгирӣ ва маҳдудсозии ин падида вуҷуд доранд.

    Яке аз самтҳои асосии мубориза бо коррупсия таъмини шаффофият ва ҳисоботдиҳии фаъолияти мақомоти давлатӣ мебошад. Шаффофияти корӣ на танҳо ба баланд шудани сатҳи боварии мардум ба сохторҳои давлатӣ мусоидат мекунад, балки имконияти амалҳои пинҳонии коррупсиониро ба таври ҷиддӣ коҳиш медиҳад.

     Ин ҳадаф метавонад тавассути як қатор механизмҳои муосир амалӣ гардад. Аз ҷумла, истифодаи технологияҳои рақамӣ, ки имкон медиҳанд, торавандҳои қабул ва иҷрои қарорҳо, тақсимоти буҷа, озмунҳои хариди давлатӣ, раванди гирифтани иҷозатномаву санадҳо ва дигар амалкардҳои муҳими давлатӣ дар муҳити рақамӣ, яъне бо бақайдгирӣ ва мониторинги доимӣ сурат гиранд. Ҳамчунин, платформаҳои электронӣ, ба монанди порталҳои хариди давлатӣ, бақайдгирии амволи мансабдорон, эъломияҳои молумулк ва даромад, воситаи муассири пешгирии амалҳои фасодзо мебошанд.

     Илова бар ин, дастраси умум гардондани маълумоти марбут ба фаъолияти мақомоти давлатӣ (масалан, гузоришҳои молиявӣ, қарордодҳои давлатӣ, қарорҳои қабулшуда ва натиҷаҳои тафтишу аудити дохилӣ) ба ҷомеа ва расонаҳо имконият медиҳанд, ки фаъолияти ин ниҳодҳоро таҳлил ва назорат кунанд. Дар кишварҳое, ки чунин системаҳо ҷорӣ гардидаанд, сатҳи коррупсия ба таври назаррас коҳиш ёфтааст.

     Аз тарафи дигар, муборизаи самаранок бо коррупсия бидуни ислоҳоти амиқ ва воқеӣ дар низоми ҳуқуқӣ ва судӣ ғайриимкон аст. Ин ислоҳот бояд ба таъмини мустақилияти мақомоти судӣ, баланд бардоштани сатҳи тахассус ва масъулияти додрасон, ҷорӣ намудани механизмҳои шаффофи таъйин ва ҷазо, инчунин, таъмини баробарии ҳама дар назди қонун нигаронида шаванд. Ҳар як амали коррупсионӣ бояд бо ҷавобгарии саривақтӣ, одилона ва ногузир рӯбарӯ гардад, то дар ҷомеа фазои бебандуборӣ ва беҷазоӣ аз байн равад.

    Ҳамзамон, таъсиси мақомоти махсусгардонидашудаи зиддикоррупсионӣ, ки дорои салоҳият, мустақилият ва захираҳои кофӣ бошанд, метавонад дар ин раванд нақши калидӣ бозад. Ин гуна сохторҳо бояд бо тафтишоти мустақил, иҷозати дастрасӣ ба ҳар гуна ҳуҷҷатҳои давлатӣ ва ҳуқуқи боздошт ё муҷозоти мансабдорон муҷаҳҳаз бошанд.

    Дар маҷмуъ, мубориза бо коррупсия бояд хусусияти мураккаб ва ҳамоҳанг дошта бошад, яъне на танҳо бо қонун, балки бо истифода аз технология, омӯзиш, назорати ҷомеа ва таъсиси муҳити сиёсиву фарҳангии зиддикоррупсионӣ пеш бурда шавад. Танҳо дар чунин ҳолат ҷомеа метавонад ба ҳадафи асосӣ – коҳиши коррупсия ва таҳкими адолат бирасад.

    Баланд бардоштани сатҳи маърифатнокии ҳуқуқии мардум, махсусан ҷавонон, тавассути барномаҳои таълимӣ, маъракаҳои иттилоотӣ ва расонаҳо метавонад ба шаклгирии фарҳанги зиддикоррупсионӣ дар ҷомеа мусоидат кунад. Дар баробари ин, ҷомеаи шаҳрвандӣ, созмонҳои ғайриҳукуматӣ ва ВАО бояд ҳамчун абзорҳои назоратӣ ва таҳлилгар дар ин мубориза фаъол бошанд. Ҷомеае, ки дар он мардум ба амалҳои коррупсионӣ вокуниш нишон медиҳанд ва барои адолат талош меварзанд, зери таъсири фасод камтар қарор мегирад.

     Ва ниҳоят, мубориза бо коррупсия танҳо бо қабули қонун ва татбиқи ҷазо маҳдуд намешавад. Гарчанде ки механизмҳои ҳуқуқӣ, сохторҳои зиддикоррупсионӣ ва ҷазоҳои сахт аҳамияти калон доранд, онҳо наметавонанд ба таври комил решаҳои аслии ин зуҳуроти номатлубро баркананд. Барои расидан ба натиҷаи воқеӣ ва устувор, зарур аст, ки мубориза бо коррупсия на фақат ҳамчун як вазифаи давлатӣ, балки ҳамчун як фарҳанги ҷамъиятӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ дарк карда шавад.

    Яке аз унсурҳои калидӣ дар ин раванд тақвияти арзишҳои ахлоқӣ ва инсондӯстӣ дар тамоми табақаҳои ҷомеа мебошад. Фарҳанги ростқавлӣ, масъулияти шахсӣ, эҳтиром ба қонун ва ҳисси ватандӯстӣ бояд дар хонавода, мактаб, донишгоҳ ва ҷойи кор тарбия ва ташаккул ёбанд. Омӯзиши ахлоқи шаҳрвандӣ ва тарбияи зиддикоррупсионӣ бояд аз синни кӯдакӣ оғоз гардад, то ки насли нав бо меъёрҳои адолат, поквиҷдонӣ ва масъулиятмандӣ ба воя расад.

     Масъулияти шахсӣ дар ин раванд хеле муҳим аст. Ҳар як фард бояд дарк намояд, ки муносибати шахсии ӯ ба қонун ва ахлоқ метавонад дар тағйири фазои умумии ҷомеа саҳмгузор бошад. Даст назада ба ришва, хабар додан дар бораи ҳолатҳои фасод, талаб накардани «роҳҳои осон» ва ҳимояи ҳуқуқу адолат – ҳамаи ин амалҳои шахсӣ метавонанд ба мубориза бо коррупсия мусоидат кунанд.

     Илова бар ин, нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ, расонаҳои мустақил ва созмонҳои ҷамъиятӣ бояд боз ҳам фаъолтар гардад. Вақте ҷомеа дар бораи амалҳои коррупсионӣ огоҳ аст ва ба онҳо вокуниш нишон медиҳад, фазои беҷазоӣ коста мешавад. Чеҳраҳои расонаишудава фаъолони иҷтимоӣ бояд имкони таҳқиқ, фош ва муҳокима кардани амалҳои фасодробидуни тарс аз фишору таъқиб дошта бошанд .

    Давлат, дар навбати худ, бояд на танҳо қонунгузории зиддикоррупсиониро таҳким бахшад, балки муҳитеро фароҳам орад, ки дар он ростқавлӣ ва масъулиятшиносӣ қадр шаванд. Дар чунин муҳит мансабдорон дарк мекунанд, ки хидмат ба ҷомеа вазифаи муқаддас аст, на воситаи ба даст овардани манфиати шахсӣ. Ҳамчунин, давлат бояд барои зиндагии шоистаи шаҳрвандон ва кормандони худ шароити муносиб муҳайё созад, то ки ниёзмандиҳо ба амалҳои ғайриқонунӣ коҳиш ёбанд.

    Дар маҷмуъ, танҳо бо кӯшиш ва ҳамкории дастаҷамъонаи Ҳукумат, ҷомеа, муассисаҳои таълимӣ, расонаҳо ва ҳар як фард метавон ба муборизаи воқеӣ ва муассир бо коррупсия дастболо гардид. Танҳо дар ҳолате ки мубориза бо фасод аз сухан ба амал мегузарад ва ҳар як шахс худро масъул меҳисобад, имкон пайдо мешавад, ки ҷомеаи адолатпарвар, шаффоф ва боэътимод бунёд гардад, ҷомеае, ки дар он қонун, ахлоқ ва инсондӯстӣ устувортар аз ҳама гуна манфиатҳои шахсӣ хоҳанд буд.

Г. Ҳусейнова, номзади илмҳои филологӣ, дотсент, мудири кафедраи забонҳои хориҷии ДДМИТ